Hollywood và các phương tiện truyền thông dường như đã quay trở lại với những câu chuyện về sự trở lại của các ngôi sao nam quyền lực sau khi họ vướng vào các vụ bê bối lạm dụng tình dục và bạo lực đối với phụ nữ. Mới đây nhất, diễn viên Brad Pitt đã xuất hiện trên đường đua Formula One để quảng bá cho bộ phim F1, với sự hậu thuẫn của Apple Studios, Jerry Bruckheimer Films và Plan B Entertainment của anh. Trong chiến dịch quảng cáo này, các máy quay đã theo dõi Pitt ở mọi góc độ, đưa hình ảnh của anh đến với công chúng. Tuy nhiên, đáng chú ý là rất ít đề cập đến các cáo buộc lạm dụng thể chất và tinh thần mà Angelina Jolie, người bạn đời cũ của Pitt, đã đưa ra vào năm2016.

Pitt không bị buộc tội trong vụ việc này, nhưng anh đã chịu sự giám sát chặt chẽ của công chúng khi các cáo buộc đầu tiên được đưa ra. Tuy nhiên, hiện tại, nhiều phương tiện truyền thông đang tập trung vào phong cách thời trang của Pitt, miêu tả anh như một người đàn ông có phong cách ‘không thể nổi bật hơn’ và ‘chỉ cố gắng tận hưởng cuộc sống với phong cách của mình’ – một sự trở lại dường như đã được đánh bóng của anh.

Đây không phải là ngoại lệ. Pitt là một phần của một mô hình đã được thiết lập vững chắc trong giới Hollywood, nơi các nam ngôi sao quyền lực có thể phục hồi nhanh chóng từ các vụ bê bối và dường như không bị ảnh hưởng nhiều. Quá trình phục hồi của Pitt, được củng cố bởi sự khen ngợi của giới phê thuật và các chiến dịch quan hệ công chúng, đã cho thấy làm thế nào ký ức của công chúng có thể dễ dàng bị viết lại.

Một nghiên cứu năm2019 về việc đưa tin về các cáo buộc cưỡng hiếp đối với cầu thủ bóng đá người Bồ Đào Nha Cristiano Ronaldo đã chỉ ra rằng các phương tiện truyền thông giúp xây dựng những câu chuyện có lợi cho bị cáo. Các phương tiện truyền thông và lãnh đạo chính trị Bồ Đào Nha chủ yếu bảo vệ Ronaldo, ca ngợi anh như một ‘anh hùng dân tộc’. Họ tập trung vào sự nghiệp và quyền được coi là vô tội của anh, đồng thời giảm nhẹ và không tín nhiệm vào lời kể của Kathryn Mayorga, người phụ nữ Mỹ đã cáo buộc Ronaldo cưỡng hiếp cô vào năm2009.

Khi Mayorga mở lại vụ việc vào năm2018, cáo buộc bị ép buộc vào một thỏa thuận trước đó, các phương tiện truyền thông đã định hình lại hình ảnh của cô như một ‘kẻ đào mỏ’, chuyển sự chú ý khỏi vấn đề bạo lực tình dục. Các bài báo cũng nhấn mạnh ‘tác động phụ’, chẳng hạn như câu lạc bộ của Ronaldo tránh các trận đấu tại Hoa Kỳ.

Những phát hiện này đã nhấn mạnh làm thế nào ‘vầng hào quang của người nổi tiếng’ có thể làm tổn hại đến việc đưa tin nghiêm túc về các cáo buộc. Theo giáo sư nghiên cứu về giới tính Karen Boyle và tác giả của cuốn sách #MeToo, Weinstein và Chủ nghĩa nữ quyền, các phương tiện truyền thông đại chúng và văn hóa người nổi tiếng hệ thống hóa việc bảo vệ các nam quyền lực bị cáo buộc bạo lực đối với phụ nữ.

Văn hóa người nổi tiếng về cơ bản là một hệ tư tưởng nam quyền, Boyle lập luận, và sẽ đặt nam giới ở trung tâm ngay cả khi họ bị phát hiện là thủ phạm. Thay vì chú ý đến các nữ sinh viên sống sót, các câu chuyện của phương tiện truyền thông xoay quanh bị cáo – bao gồm cả sự sa sút, di sản và sự cứu rỗi tiềm năng.

Nhiều chuyên gia cho rằng cần phải hiểu rõ hơn về cách thức mà các phương tiện truyền thông và văn hóa người nổi tiếng có thể che giấu các vấn đề về bạo lực đối với phụ nữ và củng cố quyền lực của nam giới. Điều quan trọng là cần có những bước tiến cụ thể để làm thay đổi điều này, trong đó có việc dạy cho các thế hệ trẻ về văn hóa nam giới và các nguy cơ của bạo lực giới tính, cũng như tập trung vào việc hỗ trợ và lắng nghe những người sống sót.

Gần đây, vụ việc Nhà thiết kế Nguyễn Công Trí bị bắt giữ vì liên quan đến ma túy đã gây ra một cơn “địa chấn” trong dư luận. Tuy nhiên, điều khiến nhiều người quan tâm không chỉ dừng lại ở hành vi vi phạm pháp luật của một cá nhân, mà còn lan sang một hiện tượng gây tranh cãi hơn: sự cảm thông, tiếc nuối, thậm chí là bênh vực công khai từ một bộ phận người nổi tiếng dành cho nhà thiết kế này.

Tại sao một hành vi vi phạm pháp luật rõ ràng lại được nhìn nhận dưới lăng kính cảm thông? Đâu là những yếu tố tâm lý ẩn sau xu hướng bảo vệ “người trong giới” bất chấp sai phạm? Liệu tài năng và những cống hiến trong quá khứ có thể trở thành một dạng “kim bài miễn tử” cho những lỗi lầm hiện tại?

Thượng tá, Tiến sĩ Đào Trung Hiếu, chuyên gia tội phạm học, đã có cuộc trao đổi với phóng viên Chuyên trang Sinh Viên Việt Nam, Báo Tiền Phong để giải mã hiện tượng này. Theo ông Hiếu, thực tế đây không phải lần đầu chúng ta chứng kiến hiện tượng một bộ phận người nổi tiếng bày tỏ sự cảm thông với đồng nghiệp khi người đó bị phát hiện vi phạm pháp luật. Điều khiến dư luận bức xúc là sự cảm thông này diễn ra trong bối cảnh thông tin chính thức từ cơ quan chức năng cho biết NTK Nguyễn Công Trí bị bắt giữ với số lượng ma túy lớn.

Dưới góc độ tâm lý xã hội, đây là biểu hiện của một hiện tượng gọi là “thiên vị trong nhóm nội bộ” (in-group favoritism). Khi một cá nhân thuộc về một nhóm nghề nghiệp, xã hội hoặc văn hóa cụ thể, những người trong cùng nhóm ấy sẽ có xu hướng bảo vệ nhau, ngay cả khi cá nhân đó có hành vi sai trái.

Ông Hiếu cũng chỉ ra rằng sự kiện này cũng phản ánh hiệu ứng “halo” (ánh hào quang) – tức là khi một người nổi tiếng, tài năng hoặc có thành tích đáng ngưỡng mộ trong một lĩnh vực nào đó, người ta có xu hướng đánh giá tích cực về mọi khía cạnh khác của họ.

Có ba nhóm nguyên nhân chủ yếu dẫn đến hiệu ứng tâm lý này, theo ông Hiếu. Thứ nhất, là yếu tố tâm lý xã hội mang tính bản năng. Thứ hai, là cơ chế tự phòng vệ tâm lý của những người hoạt động trong lĩnh vực có mức độ căng thẳng, áp lực cao. Thứ ba, là văn hóa “tha thứ chọn lọc” và sự lẫn lộn giữa tài năng và đạo đức trong xã hội Việt Nam.

Ông Hiếu cũng nhấn mạnh rằng nếu một người có tài năng kiệt xuất và đóng góp nhiều cho xã hội sẽ nhận được sự cảm thông lớn hơn khi người đó mắc lỗi là một cách nghĩ nguy hiểm và có phần sai lệch. Pháp luật không phân biệt người giỏi hay dở – hành vi vi phạm đều phải xử lý nghiêm minh, bất kể thân phận, danh tiếng.

Sự cảm thông chỉ có ý nghĩa khi người phạm tội ăn năn, hối cải, tự nhận thức sai lầm và hợp tác với cơ quan chức năng. Còn nếu cảm thông theo kiểu “bỏ qua cho nhau”, thì đó là sự xúc phạm đến công lý và những người đang tuân thủ pháp luật mỗi ngày.

Trước vụ việc này, dư luận chia thành hai phe. Dưới góc độ tâm lý, ông Hiếu cho rằng sự phân cực dư luận là điều dễ hiểu, bởi hai nhóm này đại diện cho hai hệ quy chiếu giá trị khác nhau.

Nếu chúng ta quá dễ dàng bênh vực cho người nổi tiếng khi họ làm sai, điều này sẽ ảnh hưởng thế nào đến suy nghĩ và hành vi của giới trẻ về việc phải sống và thượng tôn pháp luật, ông Hiếu cho rằng đây là vấn đề cốt lõi và nghiêm trọng nhất. Giới trẻ đang sống trong kỷ nguyên truyền thông đại chúng, mạng xã hội, nơi mà người nổi tiếng không chỉ là nghệ sĩ – họ còn là biểu tượng văn hóa.

Tóm lại, pháp luật là ranh giới cuối cùng bảo vệ trật tự xã hội. Người nổi tiếng, với sức ảnh hưởng lớn càng cần phải hiểu rõ giới hạn hành vi của mình. Cảm thông là điều cần thiết, nhưng không thể dùng nó để che đậy sai trái. Một xã hội văn minh là nơi mà mọi người, không phân biệt địa vị, đều bình đẳng trước pháp luật.