Cá phổi châu Phi, hay còn được biết đến với tên gọi Protopterus, là một loài cá đã tồn tại hàng triệu năm với những đặc điểm độc đáo giúp chúng thích nghi với môi trường sống khắc nghiệt. Chúng được xem là một trong những loài “hóa thạch sống” vì đã giữ lại nhiều đặc điểm nguyên thủy từ thời kỳ cổ xưa.

Với lịch sử tồn tại khoảng 390 triệu năm, cá phổi châu Phi đã chứng kiến nhiều biến đổi lớn trên Trái đất. Loài cá này chủ yếu sống ở khu vực sông Bandama, Bờ Biển Ngà và các đầm lầy châu Phi – những nơi thường xuyên hứng chịu các đợt hạn hán khốc liệt. Khả năng thích nghi với môi trường khắc nghiệt này đã giúp chúng tồn tại và phát triển.

Cá phổi châu Phi có kích thước đa dạng, dao động từ 44-200 cm khi trưởng thành. Thân hình của chúng thuôn dài, tương tự như cá chình. Toàn thân cá được bao phủ bởi vảy mềm và các vây ngực, vây hậu môn có dạng giống như sợi chỉ. Cách chúng di chuyển trong nước cũng rất đặc biệt, với kiểu bơi uốn lượn giống cá chình hoặc trườn dưới đáy bằng vây ngực.

Điều gì khiến cá phổi châu Phi trở nên đặc biệt? Đó chính là hệ thống hô hấp tiến hóa cao của chúng. Chúng sở hữu cả mang lẫn hai lá phổi, cho phép chúng lấy oxy thẳng từ không khí. Do lượng oxy trong nước không đủ để duy trì sự sống, chúng thường xuyên phải ngoi lên mặt nước để hít thở không khí – một hành vi hiếm thấy ở cá.

Đến mùa khô, cá phổi châu Phi thực hiện một hành vi đặc biệt để đối phó với tình trạng thiếu nước. Chúng sẽ đào hố sâu trên lớp bùn non bằng cách ăn bùn qua miệng, sau đó thải bùn qua mang. Khi đạt độ sâu cần thiết, chúng ngừng đào và tiết chất nhầy qua miệng để làm cứng bùn, tạo ra một lớp kén bọc ngoài, chỉ để lộ miệng ra ngoài nhằm lấy không khí.

Nếu tình trạng khô hạn kéo dài, cá phổi châu Phi sẽ bắt đầu kích hoạt trạng thái ngủ hè (aestivation), tương tự như ngủ đông ở một số loài động vật vùng lạnh. Trong trạng thái này, chúng có thể duy trì sự sống trong khoảng 4-5 năm mà không cần nước, không cần ăn.

Các nghiên cứu di truyền và sinh học gần đây đã phát hiện ra những thay đổi sâu sắc trong cơ thể cá phổi khi chúng bắt đầu giấc ngủ dài. Chúng giảm mạnh trao đổi chất, ngừng sản xuất ammonia, co nhỏ cơ quan nội tạng và thay đổi hoạt động gen và hormone. Tất cả những thay đổi này giúp cá phổi bước vào trạng thái ‘bán sống’ – tạm dừng nhưng vẫn duy trì sự sống tiềm tàng trong nhiều năm liền.

Có bốn loài cá phổi châu Phi đã được công nhận, bao gồm cá phổi cẩm thạch (Protopterus aethiopicus), cá phổi Đông Phi (Protopterus amphibius), cá phổi Tây Phi (Protopterus annectens) và cá phổi đốm châu Phi (Protopterus dolloi). Giữa chúng có một số khác biệt về hình dạng và tập tính.

Cá phổi châu Phi không chỉ là một loài động vật độc đáo mà còn là nguồn thực phẩm quan trọng ở khu vực này. Tuy nhiên, trong tự nhiên, số lượng của chúng đang giảm dần do tình trạng đánh bắt không kiểm soát.